گور دخمه های باستانی و محل قرار گیری گنج در آنها

کارشناسی دفینه و اجناس باستانی         09120043750

گور دخمه ( Catacombs ) چیست ؟

گوردخمه ، آرامگاهی به شکل یک اتاق مستطیل دارای یک یا چند محل دفن بوده که در دل کوه‌ها و صخره‌ها کنده می‌شد و گاهی آنقدر بزرگ بود که برای نشستن، قرار دادن اشیا و حتی برگزاری مراسم تدفین، جای کافی داشته است. منشأ این معماری صخره‌ای برای خاکسپاری اموات، مربوط به پادشاهی آرارات و تمدن اورارتوها (Urartu) است که از تمدن‌های هزاره‌ی دوم قبل از میلاد به‌شمار می‌روند. اورارتوها، نیاکان گرجی‌ها و ارمنی‌ها هستند. در نواحی اطراف دریاچه‌ی وان در کشور ترکیه و بلندی‌های ارمنستان که جزو گستره‌ی جغرافیایی تمدن اورارتوها بوده است، تعداد قابل ملاحظه‌ای از این گوردخمه‌ها وجود دارد.

گور دخمه

تفاوت گور دخمه با دخمه

گوردخمه با دخمه متفاوت است و نوعی معماری صخره‌ای است. دخمه مکانی بالای کوه است که جسد افراد را در آنجا قرار می‌دادند تا توسط پرندگان و حیوانات متلاشی شود، اما گور دخمه آرامگاهی بوده که به شکل اتاق برای دفن یک یا چند نفر در دل کوه‌ها، تپه‌ها یا صخره‌ها کنده می‌شد و فضای کافی برای نشستن، قرار دادن اشیا و برگزاری مراسم را داشته است. در مورد قدمت گوردخمه‌ها نظریات متفاوتی وجود دارد. البته گاهی به اشتباه از گوردخمه‌ها با عنوان استودان نام برده می‌شود که با گوردخمه متفاوت است.

گوردخمه ها مربوط به کدام دوران هستند

گوردخمه‌های ایران از حیث قدمت به سه گروه اصلی تقسیم می‌شوند: گوردخمه‌های مربوط به دوران مادها ، گوردخمه‌های مربوط به دوران هخامنشیان و گوردخمه‌هایی که مربوط به دوره‌های تاریخی بعد از هخامنشیان می‌شوند. طبق تحقیقات، به جز یک گوردخمه صخره‌ای در تپه حسنلو ، هیچ گوردخمه‌ای مربوط به قبل از دوره‌ی مادها در ایران یافت نشده است، اما در کشور ترکیه گوردخمه‌های زیادی مربوط به دوران پیش از مادها در اطراف دریاچه‌ی وان (مناطق تحت نفوذ اورارتو) کشف شده است. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که گوردخمه بیش از آنکه ریشه‌ی ماد و آشوری داشته باشد، به معماری اورتورها مربوط می‌شود.

گوردخمه‌های هخامنشی برخلاف مادها، شکلی یکسان و طرحی از صلیب دارد و از ۲ تا ۹ قبر متفاوت بوده است. ورودی گوردخمه در محل تلاقی دو خط صلیب بوده و روی خط افقی آن ستون‌هایی کنده شده است. قسمت بالایی عموما دارای نقش برجسته و بخش پایین فاقد هرگونه تزیین است. نخستین گوردخمه مربوط به داریوش بزرگ و آخرین گوردخمه هخامنشی هم به داریوش سوم تعلق دارد که حجاری آن ناتمام مانده است.

نمای ورودی گور دخمه ها

گور دخمه‌ها از لحاظ نمای ورودی نیز به سه دسته تقسیم می‌شوند؛ گوردخمه‌هایی که در نمای ورودی دارای ستون آزاد است، مانند گور دخمه داوود ، گوردخمه‌هایی که در دوطرف نمای ورودی آنها دو نیم ستون تزئینی در دل کوه کنده شده است، مانند گوردخمه دودختر یا دادور و گوردخمه‌های ساده که فاقد ستون یا نیم ستون است مانند گور دخمه سکاوند .

استودان ( Ossuary ) چیست ؟

در دوره ساسانیان با رسمي شدن آيين زرتشت به عنوان دين رسمي ايران، برخلاف دوران ديگر، تدفین به روش زرتشتی به صورت یک آیین محترم شمرده میشد از این رو گورستانهای زرتشتی را اغلب به شکل مجموعه ای از استودانها می بینیم و تاکنون هم بنای آرامگاه معتبری را که بر گور شاهان ساسانی ساخته شده باشد سراغ نداریم.

استودان‌ها در ارتفاعات شهرها و یا مکان‌های زیستی با پلان دایره و استوانه‌ای شکل ساخته می‌شد و در واقع همان استخوان‌دان است که زرتشتیان مردگان خودرا در آنجا قرار می‌دادند.در این محل زرتشتیان اجساد مردگان خویش را طعمه حیوانات می‌ساخته‌اند. تاریخ احداث این دخمه ظاهراً به زمان ساسانیان و شاید جلوتر برسد. در این محل آن‌ها اجساد مردگان خویش را طعمه حیوانات می‌ساخته‌اند زیرا اعتقاد داشتند دفن مرده در خاک، یا انداختن آن در آب رودخانه یا سوزاندن در آتش حرام است، چون عناصر چهارگانه (آب، باد، آتش و خاک) را مقدس و آلودن آن را ناروا می‌دانستند؛ و استخوان آنرا پس از جدا شدن گوشت و خشک شدن در استودان که از سنگ یا آهک یا گل می‌ساختند قرار می‌دادند با گذشت زمان و افزایش جمعیت درشهرها و روستاها، آنها نیز شیوه دفن مردگان را تغییر دادند و آن‌ها را به گورستان منتقل کردند.

Dakhmeh-and-Catacombs

ساختار استودان ها

استودان محوطه اي دايره مانند با كف و ديوارهاي سنگي است. وسعت استودان بستگي به نياز دارد و ممكن است به اندازه يك يا چند گور باشد. بلندي ديواره پيرامون استودان از يك تا سه، چهار متر است و معمولاً يك راه يا در به درون دارد. ديوار استودان گاهي از سنگ با آژند ساروج يا گچ و گاهي فقط از سنگ لاشه است كه به صورت خشكه چين روي هم چيده شده است. استودان ها را معمولاً روي كوه و در بلندي هاي نه چندان مرتفع مي ساخته اند.

بلندي محل استودان روي كوه نبايد زياد باشد زيرا حمل مردگان بدانجا دشوار مي شود. در ارتفاع خيلي كم هم نبايد باشد زيرا به محل رفت و آمد مردم نزديك است و كركس ها كمتر در آنجا جمع مي شوند. معماري استودان ها از نوع بسيار ساده تا نوع كامل و پيچيده آن متغير است و تابع جمعيت وتوانايي مالي مردم هر محل است. در ايران همه اين انواع معماري را مي توان يافت.

ریشه تاریخی استودان ها

البته مطالعات جدید نشان می دهد که قرار دادن اجساد در مقابل لاشخورها هیچ ارتباطی به آیین زرتشت ندارد بلکه آیینی از ایرانیان قدیم است. مغ ها که گروهی از طوایف مادها بودند، اجساد درگذشتگان خود را در معرض لاشخورها قرار می دادند. این گروه که عهده دار مراسم آیینی، طبابت، معلمی، پیشگویی جامعه بودند، در دربار پادشاهان ایران و بین جامعه نفوذ داشتند و بسیاری از آداب و رسوم دین ایرانیان قدیم را به دین زرتشت تحمیل کردند.

از آداب و رسوم تحمیل شده توسط مغ ها به قربانی کردن حیوانات، نوشیدن هوم که مسکر نامیده شده و خویدوده یا ازدواج با محارم و نیز قرار دادن اجساد در مقابل لاشخورها میتوان اشاره کرد. مغ ها در تحمیل قربانی کردن و هوم موفق بودند اگرچه زرتشت هر دو اینها را منع کرده، اما قرار دادن اجساد در مقابل لاشخورها در هیچ دوره ای اعم از هخامنشی و اشکانی و ساسانی مورد اقبال مردم قرار نگرفت.

کدام گوردخمه ها و استودان ها گنج دارند ؟

استفاده از زیورآلات در تدفین به همراه متوفی مخصوصا زیورآلات مفرغی در دوره هایی از تاریخ که بسیار سنگین و بدون ظرافت است و بعید است در زندگی روزمره استفاده ای را دارا بوده باشند و گمان میرود فقط در مراسم تدفین به همراه متوفی به خاک سپرده میشدند. جنبه های دیگری نیز میتوان متصور بود مانند کاربرد جادو و دور کردن ارواح و نیروهای اهریمنی. قطعا این باورها در بین مردمان هزاره های گذشته وجو داشته است.

اینکه بخواهیم به جزئیات اشکال زیورآلات و محلهای قرارگیری آنها در گور دخمه ها ، بپردازیم باید تفاوت در تمدنها و تغییر در ساختار آنها را بررسی کنیم و نیاز به اطلاعات بسیار دقیق تری از ساختار اعتفادی جوامع است و اینکه چگونه می اندیشیده اند و این باورها به چه علت دستخوش تغییر و تکامل شدند و اینکه چه عواملی باعث تغییر در جزئیات این باورها در بین تمدنهای هم عصر شده است.

پیدا کردن درب ورودی گور دخمه ها

برای پیدا کردن درب ورودی گور دخمه ها نکته ای وجود دارد که میتواند بسیار کمک کننده باشد. در دوران باستان رسمی وجود داشته که بسیار قوی جریان داشته و اجرا میشده که برای جویندگان راه گشاست .  برای تمامی مقابر مکانی می ساختند یا مکانی انتخاب می کردند که بتوانند مراسم مذهبی را اجرا کنند . در این مراسم ها فضایی برای آتش روشن کردن به جهت نور ( مثل جوغنهای افقی ) و فضایی برای تجمع و دعا کردن باید باشد .

یک نکته که کمتر به آن پرداخته می شود این است که ایرانیان این مراسم را در حضور نمادها و در جلوی رویت نمادهای مقدس انجام می دادند . یعنی اگر یک گور دخمه که درب آن باز شده باشد را بیابید و در جلوی ورودی به طوری که کمر شما به سمت داخل مقبره باشد متوجه خواهید شد که تمامی عناصر موجود در اطراف ، به گونه ای چیده شده اند که انگار در حال نگاهبانی و یا رویت درب ورود هستند . نمادها در حال نگهبانی یا رویت مقبره هستند . همانجا یعنی جلوی درب ورودی مکانی بوده که فرد مذهبی آن دوران ، قرار میگرفته و مشغول دعا خواندن و تحویل دادن روح فرد متوفی به خدایان میشده است . پس به راحتی میتوان از این ترفند استفاده کرد تا درب ورودی گور دخمه را یافت.