روش های تدفین در ایران باستان
انواع روش های تدفین در ایران باستان
روش های تدفین در ایران | اعتقاد به روح و روان و زندگی پس از مرگ به اشکال گوناگون در سراسر نقاط و مراکز جهان باستان از جمله ایران وجود داشتهاست. بر اساس و مبنای همین اعتقاد در گور مردگان اسباب و لوازم زندگی و خوراک و پوشاک قرار میدادند. در ادواری قدیمتر بر اساس شغل متوفا ابزار پیشه اش را نیز پهلوی دستش قرار میدادند.
اغلب مردگان را در عمق کمی که گاهی از ۲۰ سانتیمتر نیز تجاوز نمیکرد، دفن میکردند. شکل اسکلتهایی که باقی مانده به شکل خمیده و منحنی است. برخی اوقات مرده را طوری خمیده دفن میکردند که تمام اعضای بدنش به جانب شکم کشیده شده باشد.
با پیدایش و کشف فلزات، زینت مردگان با اشیاء طلاه و نقره و سنگهای گرانبها رسم و شایع شد. این رسم خدمت مهمی به فهم هنر و دانستنیهای دیگر باستانشناسان کردهاست زیرا که تقریباً تمامی جواهراتی که از زمانهای باستان به دست ما رسیدهاست از مقابر و گورها یافت شدهاست. با ما در ادامه مقاله انواع روش های تدفین در ایران باستان همراه باشید :
تدفین گودالی
از روش های تدفین در ایران است و منظور تدفینی است که به صورت بسیار ساده در خاک بکر یا بقایای استقراری به طور تقریبا نامنظم و مدور کنده شده است. کف ، سقف و سطوح جانبی این نوع تدفین بدون معماری مشخص می باشد و از نظر نوع ساختمان ابتدایی ترین نوع تدفین در تمام ادوار است.
در دوره فرا پارینه سنگی به نوسنگی بدون سفال تا شروع استقرار تدفین ها نادر هستند و بنابراین برای بررسی مشکل تطور ساختمان تدفین اطلاعات کافی در دست نیست با این حال می توان احتمال داد که تدفین در این دوره و دورههای بعدی با الگوهای استقراری سازگاری دارد.
شروع استقرار به صورت استقرار فصلی یا استقلال در کمپ یا اردوگاه در فضای باز بوده است و تدفین گودالی در این دوره بسیار شبیه به الگوی استقراری است که همان گودال های مدور نیمه زیرزمینی هستند. در حدود هزاره دهم پیش از میلاد و قبل از آن هیچ مدرکی در داخل فلات مرکزی یافت نشده است اما خارج از منطقه ایران در لوانت در دوره ناتوفیان هیچ مدرکی مبنی بر وجود خشت یا چینه به دست نیامده است.
پیدایش تدفین گودالی :
در منطقه غرب ایران دو تدفین پیرامون یک گودال بزرگ مدور نیمه زیرزمینی از تپه آسیاب یافت شده است این دو تدفین به صورت ساده و از نوع تدفین گودالی است این دوره از استقرار از نظر حفار 8000 هزار سال پیش از میلاد تاریخ گذاری شده است و از آنجایی که این سایت از نوع استقرار موقت و فصلی است این تدفین ها را یکی از قدیمی ترین نمونه ها از این نوع میتوان به حساب آورد.
این تدفین همان تدفین ساده می باشد و در تقریبا تمامی سایت های مورد مطالعه دیده می شود به قدیمیترین نمونه هایی که می توان اشاره کرد غار کمربند و هوتو در منطقه شمال ایران هستند. تدفین های گودالی یا ساده را باید از تدفین های زیر کف روستا یا مناطق مسکونی جدا ساخت. تدفین های گودالی گاهی در دوره متروک شدن ساختمان ها در درون بقایای ساختمانی نیز کنده میشوند.
تدفین های زیر کف
منظور تدفین هایی است که در طول فعالیت روستا در زیر مناطق مسکونی و یا غیر مسکونی کنده می شوند این نوع تدفین از نظر سطوح جانبی و تحتانی به صورت ساده هستند و یا احتمالا فقط اندود می شوند بنابراین معماری به خصوصی ندارند. فضا یا حجم کنده شده در این تدفین بر خلاف تدفین گودالی حالت و شکل مشخص دارد و از صورت مدور به چهار ضلعی تبدیل شده است بنابراین جسد در این تدفین از نظر وضعیت قرارگیری جسد بیشتر آداب تدفین را ظاهر میسازد. در داخل این نوع قبور مصالح کار شده وجود ندارند و یا دیده نمی شود. هدفون های زیر کتف در اکثریت سایتهای دورههای استقرار دیده میشوند.
این تدفین این از نظر محوطه و سطح فوقانی به سه دسته تقسیم می شود :
تدفین زیر کف ساده
ساده ترین نوع تدفین های زیر کف که در محوطه عمومی روستا یا مناطق سرپوشیده قرار دارند بیشتر این تدفین ها در زیر خاک کوبیده قرار دارند ولی از کاهگل نیز استفاده شده است.
تدفین زیر خشت فرش
این تدفین تقریباً دارای خصوصیات کلی تدفین های زیر کف است به جز اینکه سطح فوقانی این تدفین در زیر فرش از خشت های منظم یا نامنظم قرار دارد با این که از این نوع تدفین آثار زیادی به دست نیامده است اما توجه به این مهم است این تدفین با تدفین نوع سوم یعنی تدفین زیر کف محوطه های به خصوصی در ارتباط است زیرا خود فرش خشتی نشان دهنده اهمیت کاربرد محوطه مربوطه است با این حال از نظر تازگی می توان در گروه جداگانه طبقه بندی نمود.
تدفین در زیر کف محوطه مخصوص
منظور از محوطه مخصوص محوطه ویژه تدفین یا ساختمانهایی با عملکردهای مخصوص و یا ساختمانهای عمومی است تمام مدارک یافت شده در خاورمیانه نشانگر وجود تدفین در زیر و یا نزدیکی مناطق مسکونی است به این دلیل وجود قبرستان در این دوره با شک و تردید همراه است و هنوز هیچ مدرک روشنی در این باره به دست نیامده است اما امکان دارد در داخل محوطه روستا مناطق با تدفین بیشتر موجود باشد به این ترتیب که به آن منطقه عملکرد ویژه بدهد و نوعی آرامگاه خانوادگی یا خصوصی یا محدود به وجود آورد.
تدفین های خمره ای
تدفین های خمرهای در این دوره را نباید با تدفین های خمره ای از نوعی که در دوران تاریخی مرسوم بودند اشتباه گرفت این تدفین ها به طور تصادفی و در دورههای مختلف پیش از تاریخی به تعداد انگشت شمار شناسایی شده اند. این نوع تدفین برای دفن جنین ، نوزادان یا نابالغین به کار برده می شود. به نظر می رسد استفاده از خمره جنبه عملکردی داشته و جهت جلوگیری از پراکنده شدن استخوان های ظریف و خردسالان استفاده گردیده است.
در بعضی از روستاهای ایران مانند روستاهای منطقه ارونق و انزاب آذربایجان شرقی این عمل بدون هیچ دلیل خاصی انجام میشود و تازه مولودانی که از دنیا رخت بر می بندند و یا نوزادانی که مرد متولد می شوند داخل خمره کوچکی به خاک سپرده می شوند. این عمل شایعه بوده و بر حسب تصادف صورت می پذیرد.
آیا تدفین خمره ای دفینه دارد؟
برای پیش از تاریخ و هزاره ششم پیش از میلاد هیچ هدف مشخص آیینی را نمی توان برای به کار بردن ظروف سفالی بزرگ با خمره برای دفن این اجساد فرض نمود. تنها شاید دفن نوزادان جهت تداعی رحم مادر برای باروری و حیات دوباره در جهان دیگر باشد. به هر حال تعداد انگشت شماری این تدفین گویای نبودن عملکرد آیینی برای این نوع تدفین است. عقیده بر این است که در فلات مرکزی خردسالان را در داخل ظروف سفالی دفن می کردند به هرحال این سنت در داخل فرات مرکزی بیش از هر نقطه دیگری بوده است. این تدفین بون هیچگونه اشیاء و هدایای قبور میباشد.
تدفین صندوقه ای
شاید بتوان به این نوع تدفین نامهای دیگری مانند تدفین انبارهای داد ولی از آنجایی که لفظ صندوق هم در ذهن محل نگهداری اشیاء را تداعی می کند و هم در معماری کاربرد دارد برای ترجمه این لفظ انتخاب شده است. این قبور در حقیقت استخوان دان هایی در داخل محوطه صندوقی شکل هستند.این تدفین ها ثانویه به صورت جمعی هستند این صندوقها همیشه در منتهی الیه غرب اتاق های نشیمن جای داشتن و معمولاً در گوشه سمت جنوب غربی ساختمان بودند.
این صندوقه ها در طی مدت زمان طولانی برای افرادی که احتمالاً ارتباط خاصی با هم داشتند استفاده گردیده است گل اخرای قرمز رنگ روی استخوان هریک از تدفینی های صندوقه ای به جز یک مورد یافت شدهاند. این تدفین دارای مشابهت های فراوانی با تدفین در سکوست که از نقاط دیگری از آسیای جنوب غربی به دست آمده است این صندوق ها به تعداد ۷ عدد در حاجی فیروز دیده می شوند و نمونه این نوع قبور در هیچ نقطه دیگری از ایران شناسایی نگردیده است.
تابوت های خشتی
توصیفی است که از طرف حفاران به این گونه قبور داده شده و بدنه این قبور از خشت خام تشکیل شده و در واقع معماری شده است. در نمونه های دیده شده اجساد روی یک لایه ضخیم از ماده پودر مانند خاکستری رنگ قرار گرفته اند که از طرف حفار عنوان شده است که شاید آهک سوخته باشد.
وضعیت تدفین در ارتباط با سن و جنس
با توجه به بررسیهای به عمل آمده می توان تا حدودی به یک ارتباط نسبی بین شیوه خاکسپاری اجساد و سن و جنسیت آنان پی برد و به لحاظ سن اجساد به دو گروه کلی نابالغین و بالغین تقسیم میشوند. نابالغین شامل جنین و نوزاد تازه متولد شده ، خردسالان و نوجوانان و بالغین شامل جوانان ، میانسالان و افراد سالخورده می گردند. این تقسیمبندی بنا به سلیقه ها متفاوت است و به طور دقیق نمی توان نسبت به طرز تلقی آنان از گروههای سنی پی برد. در رابطه با جنسیت الگوهای رفتاری فراگیر دیده نمی شود اما در رابطه با سن به خصوص برای گروه نابالغین در ایران الگوهای رفتاری مشابهی در تدفین دیده میشود.
رابطه انواع قبور با سن و جنس
در آن دوره نوزادان و خردسالان این امتیاز ویژه را داشتند که در نزدیکی سکونت به خاک سپرده شوند و در آماده سازی قبور برای سالم ماندن اجسادشان دقت بیشتری به عمل آید. بیشک در تدفین های گودالی که سادهترین نوع تدفین است هر دو گروه بالغین و نابالغی دیده می شوند. در تدفین های خمره ای فقط نوزادان و خردسالان و در موارد استثنایی نوجوانان دیده می شوند .این تدفین ها در سیلک ، اسماعیلآباد ، سنگ چخماق ، تپه حاجی فیروز و احتمالاً در تپه زاغه دیده شده اند.
این تدفین ها به صورت منفرد هستند به جز در تپه حاجی فیروز و تپه سیلک که در اولی دو فرد در داخل یک خمره به خاک سپرده شدند. فرد اول یک خردسال بین 3 تا 4 سال سن دارد و فرد دوم نوجوانی با 12 الی 15 سال سن است. این خمره فاقد هرگونه اشیاء قبور است. در انواع تدفین های زیر کف وجود قبور مربوط به خردسالان مشهود است. در حفاری های مربوط به فلات مرکزی وجود این گونه قبور زیر کف منازل مسکونی مشهود است.
رابطه قبور با بزرگسالان در روش های تدفین در ایران
همانطور که گفته شد در تدفین خمره ای هیچ بزرگسالی یافت نشده است. شاید گنجایش بقایای خمره ها اجازه چنین کاری نمی داده ولی در هر صورت در تدفین ثانوی نیز چنین امری مشاهده نشده است. در تدفین های گودالی جنازه بزرگسالان دیده می شود. هیچ الگوی مشخص از این بابت میان محل دفن زنان و محل دفن مردان و همینطور سن آنها مشاهده نمیشود.
رابطه تزئینات ، اشیا و هدایای قبور با سن و جنس
کمترین میزان این اشیا در رابطه با گروه نابالغین دیده می شود. نوزادان و جنین ها به نظر می رسد که فاقد هدایا و تزئینات مشخص باشند. در گروه کودکان و نوجوانان با استثنائاتی تزئینات شخص و هدایا دیده نمی شود. اصولا با بالا رفتن سن میزان این آثار افزایش پیدا میکند.
بدیهی است بیشترین رابطه این اشیاء با گروههای سنی بزرگسال است. در مورد اشیا قبور به نظر میرسد فرق بین مذکر و مونث وجود ندارد اما مورد جالب توجه چشمگیر بودن میزان هدایا و تزئینات شخصی در قبور افراد مونث می باشد.
در این مقاله سعی شد که به صورت خلاصه شما را با روش های تدفین در ایران باستان آشنا کنیم. نکتهای که باید همواره به آن توجه داشته باشید این است که برای کاوش قبور نیاز به فلزیاب تصویری و سیستمهای مگنومتر داریم فقط با استفاده از این سیستم ها است که میتوانیم راهروها و حفره های زیرزمینی را پیدا کرده و قبور دارای هدایا را تشخیص دهیم.
همچنین آشنایی با آثار و نشانه های دفینه میتواند شما را در پیدا کردن گنج و شناخت گورهای باستانی یاری دهد. در مباحث بعدی بررسی گورهای سرداری ، گورهای گبری ، اسنودان ها و گوردخمه ها می پردازیم.